Title
eng Amabalengwe (ISIG_1885-08-01_i003)
Found in Newspaper
Article Type
xho News Bulletin
xho Article
SubType of Article
eng News Summary
Language
Newspaper Code
eng ISIG_1885-08-01
Identifier
eng ISIG_1885-08-01_i003
Word Count
eng 1511
Print Page
eng ISIG_1885-08-01_p003
Page Spread
eng 3.2-4.2
Start Page of Article
eng 3
End Page of Article
eng 4
Print Column
eng 2
Coder
eng Sipile Nqiyama
Ingwe idla ngamabala,' litsho iqalo lakwa Xosa ukuba umntu akafundi kakuhle ukuyenza into asukuba eyenza, uti akubona ezabanye. asuke afun' ukubi jace umxelo, angenwe nayi mfuxwa yekwele, avakale sele vulela ngeliti:—| Nibonanje ndim 'lowo, yimizamo yam kunjenje nje.' Elinye iqalo liti: ' ukuba litengwa ngokubonwa.' Ukuzincoma ngomlomo kodwa, kube kungeko zimbo, akunafa. Imisebenzi encomekayo ifana nekuba elitengwa ngokubonwa ukuba lilungile Kuko ukungavisisani okukulu pakati kwama Hala. Unyana omkulu ka Ngangezwe ubapete qata abecala lika Bacela, ab' esiti upindezela indawo abebeyenza kuyise, yokungamlulameli, kwaye naye bengambekile. Kuvakala ukuba u Dal'indyebo lowo uyabatyikitya ukubadla abobantu, bahlala benevuso lokuza kuc'itwa yimpi yakomkulu. Kuvakala kwela Mampondo ukuba izinto aziqubi kakuhle pakati kwawo nama Xesibe, kwa nama Baca namhla, kude kube sezivenkileni ezipakati kwawo. Kuyapangwana impahla ngokubelwana, ize kelonto ibangele lamadatyana ahlala evaka- la, kupate kuliwa ngomhlaba noma Xesibe, kwahlala izirweqe zipetwe kwelozwe lakwa Ngqungqushe, lakwa Hlamba-ngo- bubende. Indlala kalokunje iyalandula, iyanyantsula ihamba ngezi qula ukubonelela abomtina bantsundu, angati u Rulumente ukuba akenzanga qinga lokunceda abantsundu nonyakanje zibe intolongo ziya kuzala, ati nama xalanga axape ade aruquke ngabafela kulemimango. Ubusela buya bukula ngokukula. Kuyatembeka ukuba ibandla le Nkutalo yokulima, liya kubexesha lingayeki ukubexesha amakowalo antsundu ukuba angaposwa namnye umtambo wemvula engawenzelanga nto. Itapile, impuzi, nobejazana, 'ze kungatandatyuzwa zilinywe ezonto kuyo lenyanga imiyo, ukuze ziputume usapo. Nonyaka kunyembelekile, asikwa Mdangala koko mfo osebenzayo u Kutala. *** Kuke kwawa imvulana kuyo lenyanga ifileyo evakeleyo ukuba ibiyiyo kanye kwezinye indawo, yalikepu kwezinye, yancedakala kanye yonke into ebisel' ipumile ipandle kwinto ezilinyiweyo, yabonakala ipuma nenc'a kwanga sekuse ntloko'- hlaza. Lomnyaka okwangoku asikuko nokuba uyatembisa, ongayalekanga alime kunene uya kuzizonda. Kuluvuyo olukulu ukuva ukuba intlanganiso yododana lwesiko lokungaluki isemi kulomzi wase Peelton, ekufaneleyo ukuba nge ebe maninzi amalungu abekoyo ukuba ebeyazi usuku eyakuba ngalo. Ifanele ukuma iqine, kuba ubuheyideni busagaba kweli lizwe lakowetu, kokukona kubonakalayo ukuba buyavuka ngendlela ezininzi, nangamanye amagama. Zininzi ingwevu zelosiko lokungaluki ezisezi nabazukulwana namhla ebeziya kuyivuyela lontlanganiso zizame ukuza kufikelela kuyo. Bamba zime Peelton, waqalela pantsi kobunzima waxatisa, wanyamezela kwade kwayi lemini. Bekuko nenye intlanganiso emnandi kunene kwa Hleke ngosuku lwe 14 ne 15 ku July. Njengoko ingxelo sibabalisela komnye umhlati weli pepa. Zingati ezintlanganiso ukuba ziyakuquba ngoluhlobo lokuvana, ukubekana, ukumanyana, ukuyihluza icikidwe into pambi kokuba yamkeleke, zingaba ziyakusikeleleka, zibeluncedo olukulu eluhlangeni oluntsundu. Akwaba umoya onjengalowo ub'ukulontlanganiso ub'uya kuquba wande, Usikokelele ekundilekeni kobuzwe kuzo zonke izinto esizenzayo, nasekuteteni esiteta ngako emapepeni xa sibuzana sipendulana ngezinto. Masibe Yimbumba Yamanyama okunene njengoko bekunjalo kulo ntlanganiso yase Pirie, Imvo Zabantsundu ziyicanile kanye indawo yase Lusuutu kwa Mshweshwe, kuba okunene babelila ngokuti bona babe petwe kakuhle pesheya kolwandlo lulaulo lo Mntan'omhle, olu luyi Responsible Government barwiqilezelwe kulo benga- Cetyiswanga. Ke namhla siva ngati bayangqabalaza nakolo ulaulo kuba kuvakala ukuba u Col. Clarke oyinduna ye Nkosazana, engamehlo ayo kwelo, ukuba akabekelwe nendlebe. Ke, zonke izinto zibuya ngomva kwelo zwe, ngati imisebenzi yabo bantu bakowotu ifana neyabantu abasingelwo pantsi, into ke leyo elusizi kubantu abangekaboni ngo mopu njengati bomtina. *** ♦ Kukwanjalo koma Mpondo, koma Xosibe, nama Baca njalo- njalo. Besa ngxumbuzanje kungokuba base ngo Salakutyelwa abakaqubisani nalo mopu ubete sango pokopalala, sesisuke sasi nqandabuya, ngati yilento isakuti incede yakugxogwa kakulu isuke ibe sipupupu. Okunene a Besutu ukuba abayiyeki lento bayenzayo bakupelela ekubeni ngo Njat'ezweni njengati ke namhla botuke Bekumva bengasena kwenza nto yokuzinceda. U Rulumente lilitye esiliqandule kwase Mnyameni kude kube ngo Nca-ye-Cibi nje, alitumbuki noko. *** Malunga nencwadi ka ' Vuso Memani ' eteta ngamazwi akoyo kwi Ngxoxo Enkulu Ngemfundo. Okunene iyenziwa incwadi eyakuba nencazelo yawo onke amazwi afuna ukucazelwa abangaba abawazi. Kanjalo unyanisile umhlobo wetu lowo kuba kwane Ngxoxo leyo ikwa yimbali, efunekayo ke ngoko ukuba umntu oyifundayo abenako ukuyilandela avane nayo kakuhle, angabi nandawo ahamba ekubeka kuzo ukuze abena- ko naye ukubalisela nabanye abangakwaziyo ukuzifundela, nabangayaziyo mhlayimbi ne mbali. Kodwa ke makuqondakale mhlope ukuba, onke amazwi abonakele kule Ngxoxo, ngamazwi akoyo kwinteto yesi Xosa, ayazeka onke kubazi balonteto. Fan'ukuba kunganqaba ukwenza amazwi amatsha emntwini wonke aziwa nguye yedwa, okunye lonto ingelungi. Abantu abafanele ukusenzela i Dictionary efezekileyo kunazo zonke eseziko ngabaguquli aba baguqula i-Zibalo, kwanabanye abolohlobo, abanobugcisa bezinteto zonke ngohlobo lwe grammar. Ngabo abantu ekungaxontelwa kubo nanguwupina umazi wesi Xosa pakati kwetu bantsundu. *** Malunga nendawo yembali yabantsundu ebonakele kwi Christian Express, ibalwe ngu Mr. Wm. W. Gqoba, indawo enjalo yembali yohlanga ikangelelwe ituba yintlanganiso yo Manyano nge Mfundo ebise Pirie nge 14 ne 15 ka July, efike yamisa ikomiti yamadoda amane, o Messrs. Gqoba, P. J. Mzimba, Ntsikana, no Tyamzashe, yokuyipanda imbali leyo yonke enokufumaneka. * * * Banga bangavela nabayipikisayo leyo ibalwe ngu Mr. Gqoba, bongeze nokongeza abanako kuyo leyo seyibonakele. Xa kungeko uti ukuyipikisa kwake leyo ikoyo, abale ngohlobo ayazi ngalo, kwanolulona luzeleyo, yonqaba ukupicotwa inyaniso yembali yetu. *** Intlanganiso leyo lendawo iyikangele ngeliso elibukali, ika- ngelele incedakalo yesizwe sakowayo ngendawo yokuba lembali ishicilelwe, ifundiswe ezikuleni, ibe luncedo kwizizukulwana ezivelayo zoluhlanga, ibe yimbali efundiswayo nje ngezezinye izizwe. *** Ikomiti leyo isaya kupanda kambe imbali leyo kuba lomzi untsundu ubanzi, ke ngoko kuyakuhlala kuvulekile ukumane ihlonyelwa ngokuhlonyelwa, njengo kufumaneka kwayo kula masebe ngamasebe alomzi ka Ntu ungontsundu. Kulusizi kodwa ngendawo yokuba imbali yomzi ka Tembu ingekabi narantu wokuyiqubela pambili, ukutabatela ku Ngcwangu uso Tembu ade eze kuyipuma kwezi nkosi zikoyo zalomzi, ndawonye namabakala azo. Kwangokunjalo kuleyo yakwa Zulu. Nale yakwa Xosa ibonakele kwi Christian Express fanukuba ise nemikamo emininzi efuneka idityiwe kwange Mbali. Nge zibuko eli Zimvo Zabantsundu kuwele kwakona, kutsha nje, inteto ezigxeka lomzi wase Lovedale. Njengoko kwazi- wayo, le Institution iminyaka mashumi mane anesine (44) imi, ixatisele imfundiso yohlanga oluntsundu. Yeyokuqala kuzo zonke ezifana nayo e Africa apa. Lomgca uwele nge zibuko lelo pepa lase Qonce, eliti lelabantu omele bona lomzi, uti i Lovedale Institution ' Yenza vmsebenzi oncolileyo,'— uteta ke nge mfundiso yabantsundu, kuba asazi wumbi iquba wona i Lovedale. *** Inteto leyo ibikumsha okukokwayo; siwatolika ke tina abesiti kodwa wona amazwi ayo ngesi Ngesi—' The Institu¬tion ... its dirty work.' Saza sakuva 'zwindini! Paula kambe mfundi. Beka inca okwanamhla pezu kwelo 'zwi, napezu kwelo zibuko liwele ngalo. Azi koti kupi, kube kupi na? Izolo eli, bekukanyelwa kwakulo elo zibuko ukuba iyakatywa ilela ekunyukwe ngayo. Isizeka-bani, bekupendulwa incwadi ka Mr. John Knox Bokwe, obetetelela lomzi; ekalima kanjalo ngendawo yokutukwa ngesi Latini, kwange zibuko eli Zimvo Zabantsundu, ko Mpati we Lovedale. Amazwi atukwe ngawo ati, 'Dr. Stewart's statement is asuppressio veri, et suggession falsi,' akuguqulwa ati, ' Inteto ka Dr. Stewart iyigushile inyaniso, kodwa yati momfu ubuxoki,'—okanye | Ngumvelisi wamacebo agwenxa,' ngokubekiselele kwinto zemfundo. *** Kekaloku iti incwadi leyo isizatu sokuba u Mr. Bokwe lowo atetelele i-Lovedale, akalime kulonteto, kungenxa yokuba, ' uzitengise wazenza ikoboka lase Lovedale, elihleli lizilungi- selele ukwenza umsebenzi oncolileyo walo Institution; kuko lento ayitetolelayo, ayikuselayo.' *** Ukuba siya kugweba ngeminyaka ayihleliyo e Lovedale u Bokwe lowo, yinyaniso kona ukuba ulikoboka lalomzi. Uzalelwe kona, ufunde kona. Ngo 24 ku July lo udluleyo ugqibe iminyaka eli 19 ehleli e Lovedale, kade elingwa ngendlela ngendlela, ezinye izinteto zonyeliso loluhlobo—zabamhlope nabamnyama, zifuna ukumncotula kona. Ngomnye unyaka u Mhlekazi i Ruluneli yale Koloni, owayehambele e Lovedale, wayefuna ukumka naye, aye kumnika umsebenzi opakame ngapezulu kowase Lovedale, ono mvuzo ogqitileyo; yaliqele, akakatsho ukuncotuka. Uhlanga luhlanga, mhlobo. Sitsho ngoko ukuti kunyanisiwe ukuba yena likoboka lalomzi. Into esiyotukayo yile yokuba i ' Lovedale isebenza umsebenzi oncolileyo,' nokuba u Mpati wayo u ' Dr. Stewart ngu mvelisi wamacebo agwenxa.' *** Tsi! Mvo Zabantsundu, pepa lomfo ka Jabavu, unyatela emalengelengeni. Kwatyapa abe ko ama Latini, zibeko ne Matriculation! Besiya kude sikwazi nini ukutuka aba Fundisi xa sibenele imfundo epezulu; nokuwubona namhla ukuba umsebenzi wabo ababeba bona bancedisa tina ' waqala gwe- nxa ' okanye ' uncolile ? ' Tsi!! zibuko-ndini kuwele ngalo lamazwi, pepa lento ka Jabavu, abati ukuyibonga ngu— ' 'Mfo wase ma-Nantsini Uvungama betimla,'— okunene uhamba emalengelengeni, ufanele ukuduma. Kumbula kodwa ukuba yinto ekoyo umntu ukuhabela ukunyukela kulo malengelenge ampepo zibandayo, kanti wova selenesizunguzane; suka angazi ukuba bekutenina, bukuqu, dzu ukuhla, amanqondo seyingawo kaloku angentla, ibucopo obubukuqekileyo, aye kuti tyumfu ngentloko pantsi, ibe liciti ukupalaka kobucopo obo; 'juku-tya ukukaba ngemilenze, shenxe ukuzama ngesibili, ibe kungasancedi Into, umntu yena selepelile. *** Savela kusitiwa 'Wakulumka ukupendulana kakubi no- mnt'omkulu ; nokumtetela ngentswelo-mbeko umfundisi. Nokuba woniwe teta naye kakuhle, ukumbonisa ukukona kwake, kodwa musa ukumx'omela i flag.' No Ngqika ngokwa- ke wawugcina lomteto; u Sarili, kude kube namhla nje, akazanga alapule elo siko. Kuko lento beliti lakuxubahala ilizwe ahle asatyiswe umfundisi. Kwabe ke kukangelwe kwindawo yokuze abantu bangahlelwa lilishwa, ngokuti mhla- umbi bampate kakubi. *** Ezi imini zezinye. Usapo lwemfundo luti:—Huku ! pendula, tuka, nyelisa. Kulaulwa ngabafana kaloku. Ngabo abafundileyo, oyise bazi ni? Asingabo abaya ngemini zabo 'bebe mana besenza oso mbutyu kubafundisi,' njengoko yatshoyo enye imambane kwa kwi Mvo Zabantsundu, bevuma yonke into ecetywa ngabo; ukuze kube yonakele kangaka nje ihambiseko ye Mfundo yaba Ntsundu? Sisakangele kambe, kodwa siyoyika. Metsho! mabandla emtundo, yinina le? Wenzanina zibuko-ndini bawela ngalo? ' Ubabukuqela nina abantu Nxele? ' UKUBIZWA UMNGENI ZINTOSI.—Liti ipepa lase Tinara ite indodana engu Mr. Johnson yase Bayi yaya kubambela i Station Master engu Mr. Todd. Kute sekubumini kwagaleleka uloliwe, enenja ivela ku Mr. Cuyler, wayikupa ke wayibopelela evalandeni u Mr. Johnson lowo. Kute esangene ngapakati elungisa ezinye izinto, weva ngenja ikala, selingati iyarwitsheka, ute gqada wapuma, wafika itiwe ngweve zinyosi, sezimi ngamazondolwane ziyitshomela kunene. Ute eti uyanceda zati bukuqu kuye kwa oko, kwe tshome, tshome, tshome, nasebusweni, napi, uyasinga endlwini akasanyateli, zabekelela naze zangena. E! yeka! wapuma mhlope, wasipeketshane ukubaleka, efan'ecand' izwe. Ute ebuya wafika inja selifile kutshonyelwa. Kufe nazi nkuku, namantshontsho kwa ka Mr. Todd kwazezo nyosi.