IsiXhosa Intellectual Traditions (IsiXIT) Digital Archive

UMZEKELISO. No. V. Usukil' ap' u MALIBENJE Sel' amehlw' ezizadyenge, Intliziyo isigquru Engenguy' u Mdededuku. ' Wa mlisela no mtinjana! Nibonanje ndinjenjenje Kute qata okunene Eza mini ze Mfecane, Kwakufik' u Matiwane Oyinkosi yama Ngwane, Amamkel' ama Ngqungqushe Akwa Hlamba ngobubende, Kwade kwati ntshimpantsholo. Uhlatyiwe e Bungune, Kwelo bandla lika Tshawe: 'De kwahlatywa nakwi gwangqa, Yabumban' Embolompeni Yafaciswa i Mfecane Ngokuncedwa leli gwangqa Niti namhla liyaketa. Ndikumbula ezamini Zelaxesha lamajozi, 'Zapompolo, no Zanusi, Nembambano zobukosi. Ndikumbula lampambano Yamaqasho neyezoso Kwi pakati. Yangu mngcongo, Yayintshuntshe nomkokonto, Ez'hlahleni, kuse Bandla. Bekujolwa ngama Gaxa, Ama Ngqika ekohliswa Elocala lako Yese Lomzukulu wo Nojoli Lalihlel' elusizini. Kwada kwati ngamhl' utile Ama Ngqika agqugula Agqibana kwelitshoyo— ' Maze lufe olufayo, Sidiniwe kukwanyiswa Sisenziwa abantwana Simabandla ka Majola. Eb' u Ndlamb' engumnt' omnyama Enge nkosi kwa Rarabe: Kanti siti ababona Bokujola beqanana, Tina sedwa Mngcangatelo Abanini beli Botwe. Namhla siti abapandle, Sel' inkosi ingu Ndlambe, Ku Mulau ngu mninawe Kant' u Mlau uf'ezele Oyi nkosi kongu Yese. Kuy'le mini sidiniwe Seku'dala sesifile, Mabavuke sesisosa, Sesimis' abokujola.' Kwabanjwana kulo nkundla, Yabinzana yacitana, Yakisana amakenke. Ndilapo nje ke lusapo, Sendingene kula mavo ' Zenixole nindileke Noko ndenz' amabal' engwe Ndibonisa amabanga Emfanelo yamagwangqa Ukuba angabulelwa. Ngalomini kuliwanje Ongu Ngqika beno Ndlambe Babe hlezi boncokola Bengazi nto ngolo liwo, Wade wahlaty wa nkazana Wayahlula ongu Ngqika, Wayibinza wasakasa Eyecala Iakowabo. Wab'ublungu ongu Ndlambe Kub'eyako yayibinzwe Yamapini, sel'icitwe Yazindlazi, yazimpanza. Kube njalo ongu Ndlambe Uzifake amatole Wafuduka equmbile Wakumisa ngase Debe Kulo ntambo ye Laukazi. Utelapo wacapuka Wasingisa e Lukuko. Waputuma ongu Mjodo, Kwasukelwa. ozi Mpofu, 'Ze kuliwe, kucitwane, Akalale ongu Ndlambe Ayekuma kwa Mbinantle Esingisa kolo nina Kuba Tembu ama Gcina. 'Ze wabikwa kwa Gcaleka, Ku Kauta beno Kanzi, Kwa nyembezi kwa Nobuto. Bauhlaba kwa Gcaleka, Namabandl' akulo nina, Sebentyontya amakwelo Bemsongela u Mjodo : 'Ze kuliwe ngase Cwengcwe, 'Ze kubanjwe ongu Ndlambe, Abulawe ongu Kanzi; 'Ze kutinjwe ongu Hintsa, 'Ze wanxitywa ubuhlalu Ngulo nyana ka Mulau. Wamkulul' um Ngcangatelo Ongu Ndlambe wenza inqu. Leyo mlazwe yeye Mpofu— 'Ze kuvel' eyama Linde, 'Kuz' u Ngqika ad' abange, Asingise ngase T'ambo. Okunene wawuhlaba Kumabandla apesheya, Akabiza s'tabataba. Zonke zonke ezindawo Ndizibona nje ngezolo. Lamanen' o Sweligukwe, Bazamehlo, Felinene, Kwanamanye olohlobo Akwenjenje ayeyisa : Kub' ateta ngezizatu Ezikoyo kwaba bantu Sibapete njenge ntshaba. Kodwa inye indawana Esisikwa silinyana Kule nteto yokupela, Yile ati ukuteta— ' Lomuhlaba ngowahlutwa Koma Lawo noma C'wama, Ususela kwase Nciba. Kude kuye nase Kapa.' Kaubuze kuma Gando, Kwanakuwo ama Tshiwo Ukuwela kwabo. Mhlana Babesilwa ngobukosi, Behlabana ngamajozi, 'De baya kwa Nqobokazi Iyintlango enkangala, Kungeko no Mtwa wentaba. Ama Cwama ayepele Kwa Hintsat' e Somalseti, Ap'u Gando waya kona Akucitwa ngase Nxuba, 'Ze kubekw' ama Ranuga, 'Ze kubekb nobu Kwayi Kuma Gando nama Gwali, Xa nditshoyo ndipendula, Ezi ndawo zemihlaba, Nditi ngazo zona zodwa: Lomuhlaba ngoka Xosa Ud' ufike kozi Nqweba, Inkoliso yama gama, Ayetiywe ngama Cwama; Into leyo engateti Ukuti, wawungowawo. Kuba namhla ngeligala, Amagama ayalala, Emilambo ngemilambo, Eguzulwe abengawo. Kona, kona ngokwendawo Ezo zona zombulelo, Sizenzelwe ngama gwangqa; Azina kutandatyuzwa. Ndiyavuma xa siteta Ngamaqela azi Bondo, Eziveca izigqibo: Zamacebo angendawo, Abonisa eli kete, Ngalo apa sibambene. Koko nawo asiqondi, Kuba nati sinemali Etyeyeni, endyebeni Siyarafa njenge Bondo, Ngenqu zetu ngalo mbombo. Siyamtemb' u Rulumente Intw' enjalo angeyenze, Singa gungqa, singaqumba, Singatata, singabena. Masipatwe ngananinye, Kungaviwa bantu banye. Ikwa mnandi ke lendawo, Injalo nje yinyaniso: Ukuba amagwangqa la, Ngabahlobo bokupela. Gxebe zona ezo Bondo, Zinge dane zibe yinko, Libe nati ilungelo. Kuba ke ukuba njalo, Zingapezu izihlobo, Kunaleyo iyi Bbndo. Nditi kuni ntlanganiso: Masifunde umbulelo, Masifund' ukuzinceda, Ngokwayama oluhlanga. Ngale Mpato, nale Mfundo, Ewe nalo olu Laulo, Zonk' ezonto zolohlobo; Masizole, sizondele, Singapangi ngokulahla Amaqele, sibembese Sise ndebe zibomvana, Sizi ntsana ncakasana. 'De kwayola, 'de kwancama : X' izihlobo zaba mnyama, Ingabo abo Nyawontle; Elo butw' ama Twalandwe. Anga cofa ngo dondolo Kwigqebeqe lamacebo, Nawa vecwa ngozi Bondo, Nawa zond' ukusi ncunga, Zesi b'anyalaze silwe, Sizinake, sizic'ite, Sibe kufa kufunjwe. Mandipete ngelitike : Ezambala, nezidlubu, Nokudliwa kozi ntubu, Nokutyiwa kozi njica; Kozi nqowa. mipunzisa; Zonk' ezonto ke zenzeka, Zezincedwe leligwangqa. Mayipel' intlanganiso, Ndoyisiwe yinyaniso; Masifunde umbulelo. Kuma bandl' akulo Gompo.' Kwesiqibi kute cwaka Usukile u NYINATA : ' Nditi namu makowetu Ndingo qumbe ndasi 'mumu, Ndinjalonje ndidanile. Kutenina okunene, Ntlanganiso okubanje, Ukuswela umbulelo, Kwezintlanga zanganeno? Ndisuka nje ntlanganiso Sihlangene kule ngxoxo, Ndibulela ndawana 'nye Yokuba nize nivane. Zonk' indawo zivelelwe, Amanene atetile Ngezizatu zezisolo, Nembungeli yombulelo; Umhlob' am u Sweligukwe Undanyele, wandifeza Akuteta ngamaramncwa Ezidenge, ebulela. Umhlob'am u Felinene Undincamisile kanye Akungena, ekumisa Ukwenza kwala magwangqa Esenzela abamnyama ; Umhlob' am u Bazamehlo Undiminye umuxelo Akungena ko Nyawontle Abawela ezo Iwandle, Akungena kobu bume Sesikubo okunene, Akungena kwixigxeko Zetu tina ngale mfundo; Umhlob' am' u Qondimfundo Akuteta ngobuhlati Bamabandl'asem Lungwini; Ndakucinga okunene Ngezwi lika Qondlilizwe Ob'ecaz' isiganeko Ezibanga umbulelo Kuma Mfengu, kuma Lawo, Kuma Xosa, njalo-nja1o, Wandifeza kananjalo. Mandongeze ndawana 'nye Ntlanganiso namanene, Mandixele, ndingafihli, Ndingaquli, ndingagxeki, Kanifunde, nifundise, Kaniyeke lamagukwe. Nisekude, nisezantsi Entlalweni, emfundweni, Ekwazini, entwenini, Aninak' ukuzipata 'Kuzimela seninedwa, Ningabanga niti shwaka Ebusweni bomuhlaba; Bubunqola, bubuginwa, Ngamaratshi okungazi. Kungalila amajozi, Ningabaca, ningafaca Nibuyel' ubu ntangatwa. Gxebe, gxebe nikumbula Nihlelinje okokuba Ningabehle nenz' uluto Ningenawo nombulelo, Ningamaz' umncedi wenu, Ningazazi nenqu zenu, Senibeda amadlaba. Kona kona ngokolaulo Lincameni elobongo, Anisoze nizilaule ; M'san' 'fane nijubalaze. Nokuba niye ngapina Nakuhlala nibalaulwa. Ubuninzi babantsundu Bahlukana kwamuzuzu Nemibuso yakowabo, Abawazi namasiko Akowabo ezo mbuso. Tu zinkosi, tu miteto, lntw' enjalo ntlanganiso Kungatiwa yintonina? Abanjalo bangacinga Ibongo lokuzip'ata. Kangelani amagwangqa La niti ke ayaketa, Azi nkosi zokupela; Adanyus' amaqatalala, Ongulul' impatalala. Sekuteta incekewu, Izikulu zite qutu ; Sekulaula inkunkuma, Bate cwaka abogaga. Nganinake kube njalo Ntlanganiso yale ngxoxo? Kungokuba lamagwangqa Lentw' ikete akanayo. Efikile kweli lizwe Oli Lawo noli Bulu, Ongum Xosa noyi Mfengu, Bayafana kuma gwangqa ; Namhl' i Mfengu nje ngom Xosa Ingateta ingalaula. Kwane Lawo nje nge Bulu Bayafana ku Jon Bulu, Ez'kuleni bandawonye, Emhlabeni bakwa nto'nye, Ofisini, shishinini, Abe Lungu abaketi. 'De kwavela kwa nakuni, Ma Xoseni, ma Mfengwiui, 'Kobokeni, mu Laweni, 'Bafundisi o Nyawuntle, Kwanalupo tu ikete, Ama Bulw' ashunyayezwa Ngama Law' amakoboka, Ama Xos' ashunyayezwa Ngama Mfengw' amakoboka, Lipina ke elikete? Lalateni silibone. Kukwanjalo entlalweni, Kukwunjalo emt'etweni, Owom Xosa ngowe Mfengu, 'Law' 'Koboka, nowe Bulu, Kanalate elikete. Fama, xande, mjelo, ntoni, Nkomo, gusha, mal' bankini, Mfundo, mb'eko, ntando, Zonke, zonke ezondawo Zezenziwe ngamagwangqa. Wama Mfengu, nama Xosa! Wa zintlanga zabamnyama! Lumkelani, bulelani, Kufunden' nkubulela, Makupele ukusola Lamabandla apesheya.'